Likya orkidesi, bilimsel adıyla Ophrys lycia, Akdeniz’in eşsiz doğasında yetişen, boyu 40-50 santimetreye kadar ulaşabilen çok yıllık bir orkide türüdür. Toprak altında iki yumrusu bulunan bu narin bitki, mart sonu ve nisan aylarında çiçek açar. Büyük ve gösterişli çiçekleriyle dikkat çeken bu türün çanak ve taç yaprakları pembemsi-menekşemsi, dudak kısmı ise kırmızımsı kahverengidir. Özellikle badem teraslarında, taşlık ve çalılık alanlarda yayılış gösterir. Ancak yayılış alanı oldukça dar olan bu tür dünyada sadece Antalya'nın Kaş ilçesi ve çevresinde görülür.
Likya İsmi Nereden Geliyor?
Bu orkide türü, adını Antik Çağ’da “ışık ülkesi” olarak anılan Likya bölgesinden alır. Ophrys lycia, 1980 yılında İsviçreli botanikçi Jany Renz tarafından, bir köy mezarlığında keşfedilmiştir. Doğayla iç içe olan lahit mezarları ve antik tiyatroları ile ünlü bu cennet köşe maalesef turizmin getirdiği yapılaşmaya yenik düşmüştür.
Türkiye’de Kaç Tür Orkide Var?
Türkiye, yaklaşık 200 farklı orkide türüne ev sahipliği yapar. Bunların büyük bir kısmı yumrulu olup, halk arasında salep olarak bilinir. Renkleri, şekilleri ya da yetiştikleri bölgelere göre; dağ salebi, arı salebi, çayır salebi gibi isimlerle anılırlar. İlkçağlardan bu yana orkide yumruları toz haline getirilerek “salep” elde ediliyor. Sıcak içecek ve dondurma yapımında kıvam artırıcı olarak tüketilen salep ve dondurma yapımında kullanılan etken madde bir polisakkarit olan ‘glucomannan’ üretimi için her yıl milyonlarca kök orkide yumrusu doğadan kaçak olarak sökülüyor. Oysa salep yerine kullanılabilecek, piyasada uzun süredir var olan bitkisel kıvam arttırıcılar mevcuttur.
Likya Orkidesi Neden Tehdit Altında?
Likya orkidesi’nin doğadaki birey sayısı bin kökün altında olduğu için yüzlerle ifade edilmektedir. Kaçak sökümler, yaşam alanlarının turizm ve yapılaşmayla yok edilmesi ve mezarlık gibi alanlarda ot ilacı kullanımı, türün hayatta kalmasını zorlaştırıyor. Her yıl milyonlarca kök orkidenin doğada yok olmasına neden olan kaçak sökümlerin önü alınmazsa yumrulu orkidelerin nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu nedenlerle Ophrys lycia, Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından "Critically Endangered (CR)" yani "Kritik Tehlikede" olarak gösterilmiştir..
Akdeniz Koruma Derneği ve Ege Üniversitesi’nden Örnek Koruma Projesi
Bu türün korunması amacıyla Akdeniz Koruma Derneği (AKD) ve Ege Üniversitesi iş birliğinde üç yıl önce başlatılan bir koruma projesi yürütülüyor. Proje, Ophrys lycia’nın hem doğal ortamda, hem de genetik materyal olarak Ulusal Gen Bankası’nda korunmasını hedefliyor.
- Proje;
- - kontrollü çapraz tozlaşma ile tohum elde edilmesi,
- - tohumların kültüre alınıp çoğaltılması,
- - çoğaltılan bireylerin doğaya adaptasyonu,
- gibi aşamaları içeriyor ve koruma çalışmalarına çok yönlü bir yaklaşım getiriyor.
Üç yıldır devam eden projede öncelikle bitkinin doğal yaşam ortamında bulunan bireyler kayıt altına alındı. Bireyler arasından seçilerek belirlenen ebeveynler yapay olarak tozlaştırıldı ve 3 yıl boyunca tohum elde edildi. Böylece, türe ait en önemli genetik kaynaklardan biri Ege Üniversitesi Botanik Bahçesi ve Herbaryum Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde oluşturulan mini tohum bankasında koruma altına alındı.
Proje tamamlandığında bu tohumlar Ulusal Gen Bankası’na aktarılacak ve gelecekteki bilimsel çalışmalarda kullanılabilecek. Elde edilen tohumların bir kısmı ise Ophrys lycia’nın yeniden üretimi için kullanılıyor. Botanik bahçesinde kurulan laboratuvar koşullarında yürütülen çalışmalarda orkidelerin geleceği için heyecan verici sonuçlar elde edildi. Özel olarak hazırlanmış besiyerlere ekilen orkide tohumları çimlenmeye başladı. Tohumların 0,1-0,2 mm boyutlarda başlayan yolculuğu 5-6 cm’ye ulaşan bitkiciklere dönüştü. Laboratuvar ortamında üretilen bireyler yavaş yavaş yumru oluşturmaya başladı. Sıradaki adım yumru oluşturan bireylerin önce sera ortamında gelişmesi ve ardından da doğal yaşam ortamlarına adaptasyonu olacak. Proje bütün yönleriyle başarıya ulaşırsa Ophrys lycia’nın korunması en üst düzeyde garanti altına alınmış olacak.
Türkiye'de bu proje, bir orkide türü için yürütülen en kapsamlı ve bilimsel çalışmalardan biri olma özelliğini taşıyor. Laboratuvar ortamında çimlendirme, mini gen bankası kurulumu, sera adaptasyonu ve doğal yaşama dönüş gibi birçok yenilikçi adımı içermesi, projeyi benzersiz kılıyor.
Likya orkidesi, sadece doğa tutkunları için değil, biyolojik çeşitliliğin korunması açısından da büyük önem taşıyan bir tür. Bu güzelliğin yok olmasına seyirci kalmamak, hem doğaya hem de kültürel mirasımıza sahip çıkmak anlamına geliyor.
Kaynakça :
Arditti, J., 1982. Orchid seed germination and seedling culture -A manual. In J. Arditti [ed.], Orchid biology: reviews and perspectives, vol. II. Cornell University Press, Ithaca, New York. s243-370
Bektaş E, Cüce M ve Sökmen A., 2013. In vitro germination, protocorm formation and plantlet development of Orchis coriophora (Orchidaceae), a naturally growing orchid species in Turkey. Turk. J. Bot., 37: s336-342.
Clements, M. A., Muir, H., & Cribb, P. J., 1986. A Preliminary Report on the Symbiotic Germination of European Terrestrial Orchids. Kew Bulletin, 41(2), s437-445.
Deniz, I.G., 2013. Critically endangered (CR) orchid species of Antalya Province of Turkey. Acta Hortic. 002, s37-41
Pierce, S., A. Ferrario ve B. Cerabolini, 2010. Outbreeding and asymbiotic germination in the conservation of the endangered Italian endemic orchid Ophrys benacensis, Plant Biosystems - An International Journal Dealing with all Aspects of Plant Biology, 144:1, 121-127
Ponert, Jan & Vosolsobě, Stanislav & Knotková, Kateřina & Lipavská, Helena., 2011. European orchid cultivation-From seed to mature plant. European Journal of Environmental Sciences. Vol: 1. No:2 s95-107
Prisa, D., Burchi, G., & Giovannini, A., 2019. Asymbiotic propagation of Italian orchids. Acta Hortic. 1262. s179-186.
Rasmussen H.N., 1995. Terrestrial Orchids from Seed to Mycotrophic Plant, Cambridge University Press, Cambridge, UK.
Seaton, Philip & Hosomi, Silverio & Custodio, Ceci & Marks, Timothy & Machado Neto, Nelson & Pritchard, Hugh., 2018. Orchid Seed and Pollen: A Toolkit for Long-Term Storage, Viability Assessment and Conservation. In: Lee, Y.I., Chee-Tak Yeung, E. (eds.). Orchid propagation: from laboratories to greenhouses methods and protocols. Springer Protocols Handbooks. s77-98.
Proje Galerisi
