Plastik kirliliği, plastik materyal ve parçacıklarının karasal ve sucul ortamlarda birikim göstererek, insanlar dahil tüm canlıların yaşamlarını ve yaşam alanlarını olumsuz yönde etkilemesidir. Her yıl 450 milyon metrik tondan fazla plastik üretilmekte ve büyük bir kısmı doğada yok olmadan kalmaktadır.
Petrol bazlı kimyasallar kullanılarak üretilen plastikler, günümüzde hem kişisel hem de endüstriyel aktivitelerde oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Denizel ve karasal ortamlarda birikim gösteren plastik atıkların büyük çoğunluğunu pet şişeler, kapaklar, sigara izmaritleri, poşetler ve pipetler gibi tek kullanımlık plastikler oluşturmaktadır.
Plastik kirliliği ve günümüzde ulaştığı boyutları görebilmek için bazı çarpıcı veriler şunlardır:
- - Her yıl on binlerce hayvan sadece plastik dolanması nedeniyle yaşamını kaybetmektedir.
- - İnsan midesi örneklerinde ortalama 9 adet mikroplastik tespit edilmiştir.
- - Doğada parçalanma sürelerinin 100-500 yıl olması nedeniyle, ilk üretilen plastiklerin hâlâ doğada birikim gösterdiği bilinmektedir.
- - Haftada bir insan ortalama 5 gr mikroplastik tüketiyor. Bu toplamda, 1 kredi kartı büyüklüğüne denk geliyor.
- - Çamaşır makinelerinden her yıkamada suya 700.000 mikroplastik parçacığı karışıyor.
- - Okyanuslarda 5,25 trilyon mikroplastik parçası var ve bu sayı yıldızlardan daha fazladır.
- - Plastik üretimi aynı oranda devam ederse, 2050 yılında denizlerdeki plastik sayısı balık sayısından fazla olacaktır.
Plastiklerin Çevreye Verdiği Zararlar Nelerdir?
Plastik kirliliği ekolojik dengeyi bozan birçok olumsuz etkiye sahiptir:
Gıda Güvenliği ve Kalite Kaybı: Son yıllarda gerçekleştirilen çalışmalarda, mikroplastiklerin musluk suyu ve tuz dahil olmak üzere birçok yiyecek ve içecekte bulunduğu rapor edilmiştir.
Biyoçeşitliliğe etkileri: Farklı boyut, şekil ve renge sahip mikroplastikler, midyeler, balıklar, kuşlar, deniz kaplumbağaları ve memeliler gibi beş yüzden fazla tür tarafından doğrudan veya dolaylı olarak yutulabilmektedir.
Turizm ve Ekonomi Üzerindeki Etkiler: Kıyılardaki plastik atıklar, turizmi olumsuz etkiler ve ekonomik kayıplara yol açar.
İklim Değişikliği ile İlişkisi: Plastik kirliliği, gıda güvenliğini ve kalitesini, insan sağlığını ve kıyı turizmini tehdit etmekle beraber iklim değişikliğinin nedenlerinden biri olarak da kabul edilmektedir.
Plastik kirliliği gıda güvenliğini ve kalitesini, insan sağlığını, kıyı turizmini tehdit etmekte ve iklim değişikliğinin sebepleri arasında bulunmaktadır. Bilinçsiz kullanımı ve yetersiz atık yönetimleri nedeni ile çevrede birikim gösteren plastik atıklar, biyoçeşitlilik kaybı ve ekosistem bozulmasına neden olmaktadır.
Plastikler Sağlığa Zararlı mıdır?
Doğada bulundukları süreç içerisinde, güneş ışığı, akıntılar, bakteriyel faaliyetler vb. gibi faktörler nedeni ile parçalanmaya başlayan plastikler, boyutları 5 mm’den küçük boydaki mikroplastikleri oluştururlar. Aynı zamanda yüzey özellikleri nedeni ile patojenik bakterilerin taşınmasına yardımcı olduğu için vektör görevi görürler.
Plastikler, üretim sürecinde içerisine eklenen kimyasal maddeleri bulundukları ortama salabilmektedirler. Besin zinciri boyunca insanlar gibi en üst seviyedeki tüketicilere ulaşabilen toksik etkileri bulunmaktadır. Plastik malzemelerin üretiminde kullanılan bazı kimyasalların kanserojen olduğu; gelişim, üreme bozuklukları ile sinir ve bağışıklık sistemleri üzerinde olumsuz etkileri olabileceği bilinmektedir.
Plastiklerin insan sağlığı üzerindeki olası etkileri şunlardır:
Kanserojen Riskler: Bazı plastiklerde bulunan kimyasallar kansere neden olabilir.
Üreme ve Gelişim Bozuklukları: Plastiklerdeki toksik maddeler hormon sistemini bozabilir.
Bağışıklık ve Sinir Sistemi Hasarı: Plastiklerin parçalanmasıyla açığa çıkan maddeler, sinir ve bağışıklık sistemine zarar verebilir.
Plastik Kirliliğini Önlemek İçin Neler Yapılabilir?
Plastik kirliliğine yönelik hazırlanan ve devletlerin uygulaması gereken, kara ve deniz kaynaklı plastik kirliliğinin kontrol edilmesi, azaltılması ve önlenmesine yönelik yönetmeliklere uyulması önemlidir. Örneğin, Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve alt-bölgesel balıkçılık yönetim kuruluşları gibi uluslararası, ulusal ve bölgesel kuruluşlar, denizel ekosistemde kayıp veya terk edilmiş av araçlarının birikmesini önlemek için çözümler bulmaya teşvik etmiştir.
UNEP'in Bölgesel Denizler Programı ve Avrupa Birliği'nin Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi (MSFD) tarafından hazırlanan kılavuz, ülkemiz kıyılarının da içerisinde bulunduğu Akdeniz’de, verilerin ülkeler arasında karşılaştırılabilir ve kullanılabilir olmasını sağlamak amacıyla denizel atıkların nasıl örnekleneceği, analiz edileceği ve kaydedileceğine ilişkin tavsiyeler sunmaktadır. Kılavuz çerçevesinde kıyı şeridinde, deniz tabanında, yüzeyde yüzen ve hayvanlar tarafından yutulan farklı boyutlardaki plastiklerin ve parçacıklarının nasıl bilimsel olarak izleneceğine dair tavsiyeler vermektedir.
Bilimsel izleme çalışmalarının amaçları arasında plastiklerin kirlilik seviyelerinin ve olası etkilerinin sınırlandırılması, denizel ve karasal kaynaklı plastiklerin kıyılar, sucul habitatlar ve biyoçeşitlilik üzerindeki seviyelerinin ve etkilerinin azaltılması ve farklı boyuttaki plastiklerin sucul ekosistemlerdeki birikim seviyelerinin ve etkilerinin sınırlandırılması yer alır. Bunlar plastik kirliliği sorununun çözüme ulaştırılmasında büyük rol oynamaktadır.
Plastik atıkların toplanması, geri dönüştürülmesi, yeniden kullanılması ve yönetilmesine ilişkin üreticiler, ithalatçılar, tedarikçiler ve marka sahipleri gibi paydaş grupların daha fazla sorumluluk alması çok önemlidir. Sürdürülebilir bir şekilde ayrıştırılmış çöp kutuları ve geri dönüştürülebilir plastik toplama merkezleri kurulması da plastik kirliliği ile mücadelede fark yaratacaktır.
Akdeniz Koruma Derneği Plastik Kirliliği ile Mücadelede Neler Yapıyor?
Akdeniz Koruma Derneği, Datça-Bozburun Özel Çevre Koruma Bölgesi içerisindeki kıyı alanlarında bulunan ekosistemin korunması ve sürdürülebilirliği amacı ile karasal ve denizel kaynaklı plastik kirliliğinin güncel durumunu ve kaynaklarının tespiti üzerine çalışmalar gerçekleştirmektedir. Deniz suyu yüzeyi, sediment (deniz/plaj) ve su kolonunda mikroplastik kirliliğinin boyutu ve mekansal durumunu ortaya koyan araştırmalar gerçekleştirilmekte ve elde edilen bilgileri bölgesel ve ulusal farkındalığa katkı sağlaması için kullanmaktadır.
Datça-Bozburun ÖÇKB içerisinde gerçekleştirilen çalışmalar kapsamında, makro ve mezo-plastiklerin sahil ve deniz tabanındaki durumunun tespiti, mikroplastiklerin deniz suyunda ve ekonomik değere sahip balıkların sindirim sistemindeki durumunun tespiti, bölgede bulunan yerel halk ve paydaşlarla plastik kirliliğine karşı farkındalık oluşturmak için vatandaş bilimi uygulamaları yapılmaktadır.
Kaynakça
Plastics Europe (2024) Plastics—The Facts 2024.
High Ambition Coalition to End Plastic Pollution
Scientists' Coalition - Ikhapp
Proje Galerisi
